Droogte op landgoederen: noodzaak voor multidisciplinaire aanpak

30 april 2021, Eric Versteeg & Annemieke Helder-Feijen

Balanceren tussen economische, maatschappelijke en landschappelijke belangen. Droogte op landgoederen vraagt om sturing met het waterpeil.

De regen en sneeuw van afgelopen winter zorgden ervoor dat de grondwaterstanden even op een ‘normaal’ voorjaarspeil kwamen. Maar dat was lang niet overal het geval en vaak van korte duur. De signalen van tekorten nemen alweer toe. Met name op delen van hogere zandgronden worden verschillende (lokale) maatregelen getroffen om het water beter vast te houden.

Afgelopen najaar spraken wij in de whitepaper ‘Droog, droger, droogst’ onze zorgen uit over de gevolgen van de al drie jaar aanhoudende droge zomers. Door de watertekorten in verschillende gebieden klinkt de vraag om anders om te gaan met ons watersysteem steeds luider. De whitepaper was voor ons aanleiding om ons verder te verdiepen in de effecten van droogte op verschillende functies. Hoe moeten en willen we reageren en anticiperen?

In het vroege voorjaar van 2021 gingen TAUW-adviseurs Eric Versteeg en Annemieke Helder op landgoed Middachten in gesprek met Age Fennema (rentmeester landgoed Middachten) en Ryan Nijzink (rentmeester landgoed Junne) over hoe droogte de bedrijfsvoering op hun landgoederen beïnvloedt*. Het heeft mooie inzichten opgeleverd over effectieve maatregelen in de praktijk. Het is de uitdaging om de balans te vinden tussen alle verschillende belangen. Landgoed Middachten ligt aan de voet van de Veluwe, op de rand van het IJsseldal. Het gebied kent met een landhuis, tuinen, bossen, kwel-afhankelijke natuur, lanen en landbouw een grote variatie aan functies. Het landgoed kent een zeer diverse bodemstructuur (alleen al vijf verschillende bosbiotopen vlak naast elkaar) en ontvangt kwelwater van zowel de Veluwe als de IJssel. Door deze bijzondere kwelsituatie heeft het landgoed hoge natuurwaarden in haar gracht en in de bronbossen.

*Hierbij hebben we alle geldende COVID-maatregelen nageleefd.

Welke onderdelen van landgoed Middachten zijn kwetsbaar voor droogte?

De kwetsbare natuur in de bronbossen heeft hier al jaren last van de droogte. Dit geldt ook voor de waterstanden in de gracht en de beplanting in de kasteeltuin. De effecten van een uitzakkend grachtpeil op de fundering van de gebouwen zijn nog onbekend.

Hoe heeft de droogte van de afgelopen drie jaar het landgoed en het werk beïnvloed?

Al voor de droge zomer van 2018 (eigenlijk al aan het eind van de vorige eeuw) werd op landgoed Middachten verdroging geconstateerd. Sindsdien zijn er meerdere studies gedaan om de situatie en de knelpunten in beeld te krijgen en onderbouwde maatregelen te kunnen treffen. Deze antiverdrogingsmaatregelen zijn in 2017 samen met het waterschap uitgevoerd. De maatregelen hadden met name betrekking op het tegengaan van verdroging van de bronbossen. Om te voorkomen dat kwelwater direct werd afgevoerd, zijn watergangen verondiept.

Afbeelding 1: Watergang voor verondieping, afbeelding 2: Watergang na verondieping

Tegelijkertijd hebben de maatregelen - ter voorkoming van de verdroging van de bronbossen - ook weer effect op de aanwezige lanen en de meer dan driehonderd jaar oude eiken die gegroepeerd ook wel de ’twaalf apostelen’ worden genoemd. Dat moet goed worden gemonitord.

 

Afbeelding 1: De altijd groene bronbossen, afbeelding 2: Eén van de ruim driehonderd jaar oude eiken (twaalf apostelen)

Om de ‘twaalf apostelen’ niet negatief te beïnvloeden met de hogere waterstanden, is een apart constant lager waterpeil rond het bos met de eeuwenoude eiken aangelegd. Om negatieve effecten van hogere waterstanden op de eikenlaan langs het Grand Canal te voorkomen, wordt hier aan het begin van het groeiseizoen het waterpeil iets verlaagd. Het effect van de genomen maatregelen zijn vooral merkbaar in de bronbossen zelf.

De antiverdrogingsmaatregelen hebben zo goed uitgepakt dat ook in de droge zomers geen sprake was van verdroging ten opzichte van de eerdere jaren, maar op verschillende plekken de gemeten waterstanden hoger waren dan in de zomers daarvoor. Waar de (biologische) landbouwer vooraf wellicht bang was in de zomer onvoldoende het land op te kunnen, ondervond landgoed Middachten die problemen de afgelopen drie droge zomers niet.

Rondom het kasteel zijn er nog wel effecten bij droogte. De peilen in de gracht zakken dan sterk uit. Zo sterk dat de afgelopen jaren met een pomp grondwater in de gracht is ingelaten om te zorgen dat er water in de grachten bleef staan en zo de fundamenten van het kasteel niet droog zouden komen te liggen.

Hoe krijgt de omgang met droogte aandacht in het beheer van het landgoed?

De gracht en de tuinen van landgoed Middachten leiden zichtbaar onder de droogte. Wat de effecten van een uitzakkend grachtenpeil op de funderingen van de bouwwerken kan hebben, moet nog uit een studie blijken. We moeten er rekening mee houden dat droge zomers vaker voorkomen. Het oppompen van grondwater is een noodmaatregel. We onderzoeken daarom of het mogelijk is water langer vast te houden, door omliggende sloten te verondiepen en/of stuwtjes te plaatsen. Daar profiteren ook de tuinen van. Wel moet daarbij goed naar het effect op de aanwezige eikenlaan langs de Molenbeek worden gekeken. Als hierlangs het peil omhoog gaat kan dit een negatief effect hebben op de kwaliteit van de bomen. Zo is het continu zoeken naar maatregelen die positief uitwerken op de onderdelen die het nodig hebben, maar die niet tot onacceptabele negatieve effecten op andere onderdelen leiden.

 

 Afbeelding 1: Gracht rond kasteel, afbeelding 2: Eikenlaan langs ‘grand canal’

Het is balanceren tussen verschillende belangen. Hoe krijgt dat op een landgoed vorm?

Op de landgoederen moet evenwicht zijn tussen een economisch rendabele bedrijfsvoering en goede maatschappelijke en landschappelijke waarden. Alleen zo blijft het landgoed toekomstbestendig. Dit is een continue zoektocht, want de verschillende onderdelen kunnen verschillende wensen en eisen hebben om optimaal te functioneren

De landgoederen hebben door die afweging van belangen op een relatief klein oppervlakte een voorbeeldfunctie voor een klimaat robuuste integrale inrichting. Uiteraard worden hier ook compromissen in gesloten. Het sterke punt van landgoederen is hun slagkracht om veranderingen doorgevoerd te krijgen. De vele functies vallen immers onder één rentmeester. Die integrale invulling is een voorbeeld voor het ‘reguliere’ landelijk gebied. Tegelijk is het nadeel van landgoederen dat ze te klein zijn voor een solitaire watersysteembenadering. Er moet toch altijd gekeken worden vanuit een groter geheel. Als adviesbureau kan TAUW  meedenken in oplossingen en haar ervaringen uit andere gebieden en processen meebrengen.

 

Droogte volgens Ryan Nijzink, rentmeester landgoed Junne, a.s.r. real estate

Landgoed Junne ligt in Ommen langs de Overijsselse Vecht en wordt gekenmerkt door enerzijds de zandverstuivingen en bossen en anderzijds de rivier met kenmerkende randzone. Junne is voor een belangrijk deel afhankelijk van houtproductie, maar genereert ook inkomsten uit onder meer verpachting van boerderijen en verhuur van woningen.

Bij Junne hebben vooral delen van monotone naaldbossen een ‘klap’ gehad van de droogte. Er wordt daarom ingezet op een meer gemengd bos door aanplant van boom- en struiksoorten met een positieve invloed op de strooiselvertering. Hierdoor verbetert de bosbodem waardoor het bos op lange termijn minder gevoelig wordt voor droogte. Nog altijd met een functie van productiebos, maar dan met een grote variatie in soortsamenstelling. De afgelopen jaren heeft ook de landbouw te maken gehad met verdroging, waardoor er verminderde inkomsten waren. Tot slot heeft ook de waardevolle (grondwaterafhankelijke) natuur op het landgoed nadelige effecten van de droogte ondervonden.

Als reatie hierop heeft landgoed Junne is de afgelopen jaren geïnvesteerd in een toekomstvisie. Een belangrijk thema hierin is een klimaatrobuust watersysteem. Waar het watersysteem in het verleden vooral moest kunnen afvoeren, is het nu nodig dat water ook goed vastgehouden kan worden. Daarom worden onder meer sloten verondiept en stuwen geplaatst. Ook wordt er gekeken hoe er meer water in het natuurlijke winterbed van de Vecht kan worden vastgehouden. Dit alles om in droge tijden minder effect van de droogte te ervaren. Toch draait het niet enkel om water vasthouden. Vooral het creëren van flexibiliteit in het reguleren van de waterpeilen is belangrijk. Want ook al ligt de focus na de afgelopen paar zomers misschien vooral op de droogte, het systeem moet - als er weer jaren komen met veel water - dit ook op juiste wijze kunnen verwerken. En daar ligt de uitdaging.

Wilt u meer informatie over het onderwerp droogte

Vraag via onderstaande button onze nieuwe whitepaper Droogte, droger droogst aan. 

Whitepaper aanvragen